Szlak nekropolii

Cmentarze oraz nagrobki od wielu lat stanowią przedmiot zainteresowania turystów i coraz częściej stanowią cel wycieczek. Lokalną atrakcją są stare cmentarze w tym ich położenie, architektura, czy też wiek znajdujących się tam pomników i nagrobków.

Cmentarze, na terenie których znajduje się zieleń stanowią ważne ogniwo w systemie zieleni miast i mniejszych miejscowości. Zielone przestrzenie cmentarzy wywierają niewątpliwy wpływ na kształtowanie się mikroklimatu i odgrywają ważną rolę plastyczną w sylwetce miejscowości.

Cmentarz jest przestrzenią symboliczną, przestrzenią sacrum, przestrzenią historyczną, przestrzenią pamięci, przestrzenią kulturową, w końcu przestrzenią turystyczną i ograniczonej rekreacji. Nekropolia wraz z upływem czasu, poprzez rozwój aktywności turystycznej, nagromadzenie wartości historycznych i kulturowych nabiera cech przestrzeni turystycznej i może zostać wkomponowana w strukturę produktu turystycznego. Transgraniczny SZLAK nekropolii wspiera model rozwoju turystycznej funkcji cmentarza. Cmentarz jest celem migracji poznawczych odbywających się najczęściej w ramach turystyki kulturowej, etnicznej, sentymentalnej i szeroko rozumianego krajoznawstwa. Motyw poznawczy realizowany jest podczas indywidualnych lub grupowych wycieczek edukacyjnych, a także podczas zwykłego spaceru

Białogard

Na ulicy Kołobrzeskiej znajduje się nieczynny cmentarz ewangelicki i zajmuje blisko 4 ha. Na tym obszarze znajduje się wiele interesujących elementów nagrobnych

Bielica

Cmentarz ewangelicki w Bielicy powstał w XIX w. Otoczony jest lasem iglastym, zachowała się tu część nagrobków z początku XX wieku.

Bobolice

Cmentarz znajduje się w północnej części miasta, około 300 metrów od centrum, między ulicami Koszalińską a Jedności Narodowej. Od północy nekropolia graniczy z cmentarzem katolickim. Został założony najprawdopodobniej w latach 1882-1886. Nekropolia ma plan trapezu, otacza ją ceglany mur. W kwaterach, które wyznaczają aleje lipowe zachowały się fragmentaryczne nagrobki, eklektyczne żeliwne kraty ogrodzeń oraz kilka stelli i tablic z nieczytelnymi inskrypcjami. Nekropolia jest zadbana, a znalezienie pozostałości nagrobków ułatwia regularne koszenie trawy.

Bogusławie

Buk

Obecnie mała osada, do której prowadzi błotnista droga. W przeszłości siedziba rodowa Plotzów, którzy wybudowali tu zamek. W XIV w. Buk nabywają Flemmingowie (przybyli na Pomorze w XII w. z Flandrii), w tym czasie stając się jednym z najpotężniejszych rodów księstwa pomorskiego. W „centrum” osady pozostałości po przykościelnym cmentarzu datowanym na XVI w. ze zniszczonymi kryptami von Flemingów. Za osadą znajduje się jeszcze jeden cmentarz, datowany na XIX w.

Bukowo Morskie

Wokół gotyckiego koscioła p.w. Najświętszego Serca PJ mieści się dawny cmentarz ewangelicki. Jego granice wyznacza kamienny murek i okazy starodrzewia. W pobliżu wejścia na teren cmentarza rośnie potężnych rozmiarów lipa. Pozostałości po dawnych niemieckich nagrobkach zebrano w niewielkim lapidarium. W latach 50-tych, z fragmentów nagrobków wykonano pomnik poświęcony Bohaterom Wału Pomorskiego. Upamiętniono też dawnych mieszkańców pochowanych na tym cmentarzu w formie tablicy z nazwami miejscowości, z których pochodzili zmarli parafianie.

W lapidarium zachował się fragment pomnika poległych w I wojnie światowej, dokładniej dolna jego część, który dawniej miał postać klęczącego żołnierza w płaszczu z bagnetem u pasa.

Ciećmierz

W Ciećmierzu, w głębi alei po prawej stronie – jest kilka polskich grobów. Kilka wtórników, czyli przekutych niemieckich steli na potrzeby polskich zmarłych. Po lewej w gęstych krzakach na boku cmentarza fragmenty rozbitych nagrobków. Ale i jeden stojący. Anton Preÿ, Kahlen, 1851-1939. Kahlen to Kaleń, wieś położona niecałe 3 km od Ciećmierza. 7 km od Kahlen był Neides (Niedysz), w którym 25 maja 1851 r. urodził się Anton Preÿ. 9 czerwca ochrzczono go w tamtejszym kościele ewangelickim. Był synem owczarza Friedricha Preÿa i Wilhelminy z domu Krüger. Miał jedną straszą i dwie młodsze siostry oraz dwóch młodszych braci. Według jednego z portali genealogicznych Anton miał w 1868 r. wyemigrować do USA i tam umrzeć. Może więc to nie ten Anton. A może to tylko grób symboliczny?

Darłowo

Dębostrów

Najtrudniej jest tu trafić, bo mało kto wie o istnieniu cmentarza. Jadąc od Jasienicy w kierunku Niekłończycy, zanim zobaczymy duży cmentarz należący do tej miejscowości (z lewej strony drogi) – tuż po wyjściu z ostrego zakrętu dostrzegamy (z prawej) posesję otoczoną betonowym ogrodzeniem. Należy skręcić w prawo w przylegającą do niej gruntową drogę i po ok. 300 metrach znajdziemy się przy cmentarzu (lekkie leśne wzniesienie z prawej strony drogi). Ta niewielka nekropolia, jak większość – urokliwa, ale zdewastowana, należała do Alt Damuster, czyli Starego Dębostrowa, wyraźnie zaznaczonego na wycinku niemiec- kiej mapy. Jej obecny stan przybliżają zdjęcia na str. 4. Cmentarz jest zwarty, wyodrębniony i nietrudny do zagospodarowania w ramach prac renowacyjnych.

Pamięć o nim jest na tyle żywa wśród dawnych mieszkańców Damuster i Königsfelde-Niekłończycy, że podczas niedawnej wizyty ich przedstawicieli (we wrześniu 2007 roku) jeden z gości – w przypadku realizacji konserwatorskich zamierzeń – zadeklarował współpracę finansową.

Drawsko Pomorskie

Cmentarz komunalny przy ul. 11 Pułku Piechoty, założony został w 1850 roku. Składa się z zadrzewionej przedwojennej części zachodniej z niewielkimi pozostałościami niemieckich nagrobków. W centralnej części, przy alei znajduje się lapidarium z nagrobkami niemieckich mieszkańców Drawska i okolic. W północnej części – mogiła, w której zostali pochowani francuscy jeńcy wojenni z lat 1943-44. Wschodnia część cmentarza powstała po II wojnie światowej. Na tym obszarze znajduje się cmentarz komunalny, cmentarz wojenny oraz pomnik poświęcony żołnierzom 1 Armii Wojska Polskiego, poległym w operacji pomorskiej. Po lewej stronie od bramy wejściowej znajduje się skwer z klombami kwiatów i zegarem słonecznym, kolumbarium oraz kaplica.

Drogoradz

W rejestrach konserwatorskich mowa jest o „cmentarzu ewangelickim w Drogoradzu”. Trudno jest dziś ustalić jaki wygląd miała mała nekropolia ewangelicka w momencie, gdy ktoś ją klasyfikował jako godną uwagi. Dziś ledwie można ślady tego cmentarza odnaleźć. Ale przede wszystkim w Drogoradzu są dwa cmentarze. Poewangelicki, niemiecki i katolicki, polski.
Dotrzeć tu nie jest trudno. Najprościej jechać szosą (asfalt, względnie dobry) od Nowej Jasienicy (z Wieńkowa), do miejsca przed Drogoradzem, w którym kończy się las. Jeszcze prościej trafia się tu z Uniemyśla. Skręcić trzeba do Drogoradza, a po ok. 2 km – w lewo, w kierunku krańcówki autobusu i – cały czas prosto – minąć zabudowania i dojechać w tym wypadku do początku lasu. Z lewej strony, na samym brzegu, już z drogi widoczne są krzyże. To właśnie dwa drogoradzkie cmentarze. Z prawej strony jest zarośnięty i niemal doszczętnie zniszczony (część nagrobków powędrowała do lapidarium) cmentarz ewangelicki.

Gąskowo

Stary cmentarz ewangelicki usytuowany jest na obrzeżu wsi, można dojechać do niego polną drogą odchodzącą od głównej, prowadzącej z Dygowa. Granice cmentarza są nadal czytelne. Od strony drogi ogranicza go niski murek z kamienia i szpaler starych drzew, wśród których dominują lipy. Drzewa wyznaczają również pozostałe granice nekropolii. Rosną tu: lipy, klony, buki oraz świerki. Cały teren także porastają drzewa, jednak dużo młodsze, prawdopodobnie samosiejki. W poszyciu spotykamy typowe dla roślinności cmentarnej zbiorowiska, m.in. bluszcz, podagrycznik, paprocie i wiosenne przebiśniegi, cebulice, ziarnopłon…. Wejście na teren cmentarza akcentowała dawniej brama wsparta na ceglanych słupach, do dziś pozostał po niej jeden przewrócony słupek… Tuż za wejściem uwagę zwracają dwa potężne drzewa, buk i lipa rosnące pośrodku… przypuszczalnie mogą to być pozostałości dawnej alei cmentarnej. W dalszej części cmentarza jest nieco zatarte rozmieszczenie kwater i mogił, spotykamy tu sporo obmurowań grobów, zwalonych cokołów przerośniętych roślinnością poszycia i mchem, czasem także drzewami i kilka pozostałości rzeźbionych pomników nagrobnych.

Giżyn

W Giżynie znajduje się cmentarz ewangelicki, założony w ostatniej ćwierci XIX w. Na terenie nekropolii, w stanie częściowej ruiny znajduje się mauzoleum rodu von Borcke. Byli oni możnym rodem pomorskim o słowiańskim rodowodzie. Najstarsze przekazy o tym rodzie pochodzą z XII w. Uważa się, że ich protoplastą był rycerz Borko I.

Gorzyca

Dawny cmentarz ewangelicki położony jest na grzbiecie najwyższego w okolicy wzniesienia i oddalony na północny zachód od zabudowy wiejskiej. Prowadzi do niego szeroka aleja. Cmentarz wygrodzony jest szpalerami buków i dębów a częściowo również świerków. Nekropolia wyraźnie podzielona jest tarasem na dwie części: wschodnią, założoną w drugiej połowie XIX wieku, o kształcie wydłużonego prostokąta, i wschodnią, owalną, z pochówkami z lat 20. i 30. XX wieku. W części wschodniej, na osobnym tarasie ziemnym, na osi głównej ustawiony jest pomnik ku czci poległych w I wojnie światowej. Wykonano go ze sztucznego kamienia w formie prostopadłościennego słupa ze ściętymi narożami i ustawiono na niskim dwustopniowym cokole. Całość pierwotnie wieńczył orzeł z rozpostartymi skrzydłami. Na ścianach bocznych pomnika zostały umieszczone: inskrypcja dziękczynna i nazwiska poległych ze wsi Gorzyca. Do pomnika wiodą od wschodu niskie wielostopniowe schody.

W starszej, wschodniej części cmentarza czytelny jest układ kwater. Z dawnych nagrobków zachowały się jedynie liczne cokoły pod metalowe i kamienne krzyże, najczęściej cementowe, rustykalnie obrobione, rzadziej z kamienia (piaskowca i granitu). Wśród nich istnieje fragment marmurowego cokołu z zachowaną inskrypcją kamieniarza – G. Schultze z Koszalina. W zachodniej części cmentarza czytelne są rodzinne pochówki z fragmentarycznie zachowanymi metalowymi kojcami. Istnieją także pojedyncze płyty z dawnych nagrobków, np. Otto Weisera zmarłego w 1931 roku. U stóp wzniesienia, na którym zlokalizowano cmentarz, istniała wozownia na karawan. Obecnie cmentarz jest nieczynny.

Imno

Cmentarz usytuowany jest w środku miejscowości i żeby się do niego dostać musimy przejść przez prywatną działkę. Jest wytyczona ścieżka i oznakowanie. Może tylko dlatego na cmentarzu zachowało się dość sporo oryginalnego wyposażenia, krzyże i żeliwne płotki. Cmentarz ma ślady porządkowania. jednak zachowują one pamięć o mieszkańcach tych ziem.

Jamno

Dawny cmentarz ewangelicki położony jest poza Jamnem, po wschodniej stronie drogi z Jamna do Łabusza. Ma kształt prostokąta z dość wyraźnie czytelnymi granicami, wyznaczonymi szpalerami drzew, głównie są to lipy i buki. Na większej częsci nekropoli, układ kwater jest słabo czytelny. Zachowało sie dosc duzo fragmentów nagrobnych, w tym tablice z inksrypcajmi. Nie są one jednak w dobrym stanie zachowania. Na cmentarzu zauważalne sa dwa polskie pochówki z lat 50. XX wieku.

Przy wejściu na cmentarz zachowały się dwa ceglane słupki od bramy cmentarnej… za nimi widoczna jest niezwykła aleja drzew biegnąca przez środek nekropolii. Wśród bylin spotykamy zwyczajowo : bluszcz, barwinek, podagrycznik…

Kaliska

Cmentarz ewangelicki usytuowany jest w południowo – zachodniej części wsi, na wyniesieniu wzmocnionym kamienną skarpą. Na cmentarzu zachowane są czytelne układy nagrobków, krzyży, zieleni, zachowane ceglane słupki bramne, oraz pomnik poległych w I wojnie światowej. Cmentarz stanowi własność komunalną i był czynny po wojnie, zamknięty dla pochówku w 1970 roku. Cmentarz został uporządkowany przez mieszkańców wsi Kaliska w 2006 roku. Zlokalizowany na cmentarzu pomnik poświęcony pamięci poległym w pierwszej wojnie światowej, został zrekonstruowany w 2006 roku.

Kazimierz

Dawny cmentarz ewangelicki w miejscowości Kazimierz pochodzi z XIX w. Zachowały się w nim czytelne granice oraz układ kwater i nagrobków.

Kołtki

Cmentarz znajduje się w lesie na trasie wyjazdowej z Kołtek w kierunku na Sępólno Wielkie. Powstał w XIX w. Obecnie nie jest czynny. Zachowały się tylko nieliczne nagrobki. Cały teren porośnięty jest trawą oraz drzewami.

Krosino

Przy kościele zachował się dawny ewangelicki cmentarz. Najstarszy nagrobek pochodzi z 1842 roku. Bardzo możliwe, że położony był na całym obszarze otaczającym kościół, ograniczonym murem z kamienia, jednak tylko na niewielkiej jego części zachowały się fragmenty mogił w postaci żeliwnych krzyży i kilku cokołów pozbawionych krzyży. Dość ubogi jest tutaj drzewostan, kilka starych klonów zachowało się przy wejściu, a wokół dawnych mogił rośnie bluszcz i podrosty młodych drzew.

Lapidaria w gminie Kołbaskowo

Gmina Kołbaskowo jest dobrym przykładem, jak władze lokalne mogą postępować w przypadku występowania na ich terenie starych ewangelickich cmentarzy. Stan tych cmentarzy nie jest jej obojętny i dlatego w ostatnich latach przeprowadzono kilka inwestycji z zakresu rewitalizacji dawnych cmentarzy.

Kamieniec – lapidarium

Stary, mający około stu lat cmentarz w Kamieńcu, wcześniej porośnięty krzewami i bluszczem, zmienił się nie do poznania. Pojawiły się nowe ścieżki, ławki, stare stele oczyszczono i zadbano o groby powojenne. W Kamieńcu istniały dwa cmentarze ewangelickie. Najstarszy, przykościelny, funkcjonował już w średniowieczu. Do naszych czasów nie zachowały się jednak żadne przedwojenne nagrobki z tego miejsca, znajduje się tam jedynie kilka podstaw po usuniętych pomnikach – czytamy w książce „Historia i zabytki Gminy Kołbaskowo” Marka Łuczaka. Drugi, powstał w XX wieku, prawdopodobnie ok. 1920 roku, na północno-wschodnim krańcu wsi. Po wojnie był użytkowany do lat 50., po czym został opuszczony i zapomniany.

Zagospodarowanie terenu, pozwoliło na odtworzenie dawnego układu funkcjonalno-przestrzennego. Zadbano o zieleń zaś drzewa z dawnych nasadzeń zostały wyeksponowane. Północno – zachodni fragment cmentarza pozostawiono bez zmian – wciąż porasta do bluszcz. Z uwagi na lepsze nasłonecznie południowo-wschodniej części cmentarza, przestrzeń ta uzyskała charakter parkowy.

Pargowo – lapidarium

Miejsce dawnego cmentarza w Pargowie zostało zrewitalizowane. Nekropolia powstała w latach 30. ubiegłego wieku w południowej części miejscowości. Rozplanowano ją w formie prostokąta, z kaplicą na końcu głównej alei. Cmentarz został zdewastowany po drugiej wojnie światowej, a niemieckie nagrobki usunięto. Dzięki pracy Pomorskiego Towarzystwa Historycznego, część z nich udało się odzyskać. Do dziś zachowały się cokoły pomników oraz fundament kaplicy cmentarnej. Nowe zagospodarowanie terenu w ogólnym zarysie odtworzyło dawny układ funkcjonalny. Ogrodzenie z kamiennego muru zostało naprawione w rejonie wejścia. Na głównej osi cmentarza powstała alejka gruntowa o nawierzchni ulepszonej kruszywem. Zabezpieczono fundamenty kaplicy, a teren w jej rejonie został utwardzony nawierzchnią z kruszywa granitowego. Na miejscu pojawiły się ławki parkowe, a także pojemniki na odpady, stojak na rowery oraz tablica informacyjna.

Moczyły – lapidarium

Pod koniec XIII wybudowano w tej miejscowości kościół, obok którego ulokowano przykościelny cmentarz otoczony kamiennym murem. W czasie II Wojny Światowej oraz w okresie powojennym, cmentarz zniszczono. Zachowało się jedynie kilka elementów nagrobnych. Można na nich odczytać imiona i nazwiska osób zamieszkujących miejscowość w XVIII i XIX wieku. Ostatnie pochówki miały tu miejsce przez wybuchem II Wojny Światowej. W 2015 roku teren zinwentaryzowano, a rok później rozstrzygnięto przetarg na przeprowadzenie renowacji cmentarza. Na całym terenie wykonano ścieżki, ustawiono ławki, kosze na śmieci i stojaki rowerowe. Przed wejściem znajduje się tablica informująca o historii tego miejsca.

Siadło Górne – lapidarium

Najstarszy cmentarz w Siadle Górnym znajdował się przy kościele. W drugiej połowie XIX wieku przy rozwidleniu dróg do Siadła Dolnego i Waliszewa, założono nowy cmentarz. Na początku XX wieku został on powiększony, zajmując cały obszar rozwidlenia dróg. Po wojnie cmentarz był nieużytkowany i ulegał stopniowemu zniszczeniu. W 2007 roku powstał projekt jego rewitalizacji i wtedy to został uporządkowany. Utworzono tu lapidarium powstały, alejki spacerowe, ustawiono małą architekturę.

Maszewo

Znajduje się tu pomnik poległych w I wojnie światowej. Wybudowano go na półwyspie, w północno-zachodniej części miasta. Jest to jedno z najoryginalniejszych upamiętnień na terenie Pomorza Zachodniego. Gregor Rosenbauer ze Szczecina zaprojektował niezadaszoną rotundę z dwoma aneksami, w których umieszczone były tablice z nazwiskami poległych. Murowana konstrukcja o dekoracyjnym wątku z powtarzającym się fryzem ząbkowym, wykonana była z użyciem przepalonych cegieł, tworzących zróżnicowaną fakturę ścian. W ścianach bocznych stworzono rząd arkad o pełnym łuku doświetlających wnętrze. Całość została zwieńczona betonowym „krenelażem”. Szczególną uwagę przyciąga, umieszczony na osi wejścia, obramiony betonową opaską prześwit w formie miecza zwróconego głownią do góry. W 1993 pomnik został odrestaurowany. Otrzymał wtedy nowe tablice z napisami w języku polski i niemieckim „Dla pokojowego współżycia. Ku pamięci niemieckim i polskim ofiarom z obu wojen światowych 1914-1918 i 1939-1945 żyjącym ku przestrodze i pojednaniu.

Maszkowo

Cmentarz usytuowany nieco z boku, kierunek Wyszebórz. Dość duży obszar cmentarza nosi ślady pewnej aktywności, niektóre obramowania były malowane, cmentarz podzielony na dwie części, bliżej drogi w większości grobu dziecięce, w oddali „dorosłe”.

Mirosławiec

Cmentarz żydowski w Mirosławcu przy ul. Parkowej powstał w XVII w. i należy do najstarszych oraz największych nekropolii wyznania mojżeszowego na Pomorzu Zachodnim. Do dziś przetrwało około 100 nagrobków, z których najstarszy pochodzi z XIX w. Zachowany jest również mur i starodrzew. Pod koniec lat 80. XX wieku cmentarz uporządkowano na zlecenie władz miasta. W 1983 roku obiekt został wpisany do rejestru zabytków.

Mołstowo

Dawny cmentarz wiejski położony jest przy drodze za wsią, na niewielkim wzniesieniu. Kiedyś można było dojść do niego aleją lipową, ale obecnie trudno jest odnaleźć drogę do alei. Teren jest błotnisty, porośnięty chaszczami i przedostać się tędy jest trudno. Daje się zauważyć, że cmentarz ma dwie kwatery oddzielone od siebie niewysokim murkiem kamiennym. Bliżej alei jest kwatera rodowa rodziny von Blittersdorf, dawnych właścicieli miejscowości. Wejście do niej ograniczały niegdyś dwa ceglane słupki bramne, obecnie został już tylko jeden. W centrum tej części znajduje się zrujnowana krypta grobowa z cegły, oraz kilka steli i płyt nagrobnych. W drugiej kwaterze – wiejskiej pozostało kilkanaście podstaw pod nagrobki i cokołów bez krzyży. Ze starego drzewostanu zachowały się jesiony, dęby, graby i lipy, w runie dominuje bluszcz i barwinek…

Niechorze

Cmentarz ewangelicki w Niechorzu przy obecnej ul. Klifowej jest aktualnie nekropolią komunalną. Pozostałością po nim stanowią ocalałe z pożogi wojennej i w ramach późniejszych zmian własnościowych nagrobki ułożone w formie lapidarium. Znajduje się przy nich tablica upamiętniająca postawiona w 2003 roku przez byłych mieszkańców Niechorza.

Nowe Laski

Cmentarz ewangelicki położony jest na lekkim wzniesieniu, przy drodze w kierunku Czaplinka. Od strony drogi widoczne jest drewniane ogrodzenie (zapewne współczesne) słupki bramne, a za nimi kamienny blok z informacją o cmentarzu.Cmentarz posiadał dwukwaterowy charakter rozplanowania z aleją drzew pośrodku, zachowaną fragmentarycznie. Na zdecydowanie większej części zachował się pierwotny układ mogił, jednak nagrobki uległy zniszczeniu. Zachowane pozostałości dawnych mogił to liczne podstawy krzyży żeliwnych, obramienia grobów, fragmenty kamiennych pomników oraz kilka krzyży. Na cmentarzu zachował się nagrobek Alberta Lücka, żołnierza poległego w I wojnie światowej….

Osiek

To drugi cmentarz w tej miejscowości znajdujący się przy cmentarzu komunalnym. Znajduje się na nim część ewangelicka, pozostałości po przedwojennej nekropolii.

Osiek Drawski

Dawny cmentarz ewangelicki znajduje się na obrzeżu wsi, przy polnej drodze prowadzącej do lasu. Założono go prawdopodobnie na przełomie XIX – XX wieku, kiedy zaprzestano pochówków na cmentarzu przykościelnym. Cmentarz wokół kościoła zniknął z powierzchni, nowy także nie oparł się wandalom…. Trudno dziś określić jego granice, w miarę czytelna jest tylko od strony drogi, zaznaczona zniszczonym murem z kamieni. Pozostałości alei cmentarnej mogą dowodzić dwukwaterowego układu nekropolii, jednak drzewostan zachowany jest fragmentarycznie, nie tworzy regularnych szpalerów. W runie spotykamy konwalię, niecierpka, bluszcz…

Układ mogił w kwaterach jest dość czytelny, dzięki zachowanym fragmentom nagrobków w postaci podstaw pod krzyże, obmurowań grobów przerośniętych roślinnością poszycia i mchem. Zachowała się jedna kamienna płyta inskrypcyjna i jeden krzyż żeliwny. W rogu przy wejściu ustawiono płytę pamiątkową z inskrypcją…

Ostrowąsy

Rodowy cmentarz rodziny von Zastrow i von Heydebreck położony w parku przypałacowym.

Paprotno

W Paprotnie teren cmentarza lekko się wznosi. Na końcu alei ktoś poznosił resztki nagrobków. I tylko jedną zachowaną tablicę inskrypcyjną. Tu nie ma już wątpliwości: Karoline Elhke urodziła się 5 kwietnia 1856 r. w Klein Justin (Gostyńcu) w domu pasterza Hermanna i Wilhelmine z domu Woldt. Potem Karoline zamieszkała w Neides (Niedyszu) i 20 listopada 1874 r. wyszła za mąż za osiem lat starszego miejscowego parobka Augusta Tanka, z którym miała przynajmniej jedno dziecko – Emila, urodzonego 5 sierpnia 1875 r. Zmarła, mając 83 lata. Neides od cmentarza w Parpart (Paprotnie) dzieli raptem 3,3 km.

Podgórki

Jest tu kilka krzyży metalowych z tablicami oraz piękny betonowy krzyż z tablicą.

Police – lapidarium

Lapidarium zawiera ponad 125 elementów sztuki sepulkralnej, zebranych z blisko 20 cmentarzy z terenu gminy. Są to stelle, pnie stylizowane, głazy, krzyże żeliwne, większość z inskrypcjami. Jego otwarcie nastąpiło 30 września 1998 roku z udziałem władz samorządowych gminy oraz strony niemieckiej. Zlokalizowane jest w centrum Parku Staromiejskiego, w południowej części Starego Miasta, niedaleko nieczynnego już cmentarza komunalnego przy ulicy Mazurskiej. Polickie lapidarium, jedne z piękniejszych w Polsce, jest miejscem przechowywania i prezentowania fragmentów nagrobnych pochodzących z byłych niemieckich cmentarzy zlokalizowanych niegdyś na obszarze dzisiejszej gminy Police. Miejsce pamięci zostało przygotowane na niewielkim wzgórzu w Parku Staromiejskim, na terenie dawnego cmentarza. Powstało ono z inicjatywy lokalnych władz i znanego na tym obszarze polickiego historyka – Jana Matury. W centrum lapidarium umieszczony jest ważący ok. 30 ton głaz, który postawiono w 1934 roku, jeszcze na istniejącym tu cmentarzu dla uczczenia dwudziestej rocznicy wymarszu polickich oddziałów na front I wojny światowej. Dziś na głazie zamieszczono niewielką tabliczkę z napisem „LAPIDARIUM POLICKIE”. Zgromadzone tutaj elementy sepulkralne otoczone zostały niewysokimi ozdobnymi słupkami połączonymi łańcuchem. Przy wejściu, po prawej stronie stoi rzeźba przedstawiająca kobietę z pochyloną głową i wieńcem w prawej dłoni. Postać opiera się na płycie z napisem – DAHEIM czyli „w domu”.

Pustary

Cmentarz ewangelicki znajduje się na skraju wsi i jest całkowicie wchłonięty przez las. Trudno jest odczytać jego dawne granice i kwatery, gdyż dowodów zachowało się niewiele. Mimo wszystko, ktoś dba o te pozostałości, ktoś wierzy, że szczątki dawnych mieszkańców wciąż tkwią w tej zapomnianej nekropolii.

Ratajki

Założony został w II połowie XIX wieku nieopodal kościoła, na planie prostokąta. Do końca wojny zagospodarowany był niemal w połowie. Przez środek cmentarza prowadzi aleja lipowa, dzieląc go, także obecnie na czytelne dwie kwatery. Granice wyznaczają okazy starodrzewu : świerki, lipy, dęby… jeden z nich ma status pomnika przyrody. Zachowało się tu sporo obmurowań grobów, kilka żeliwnych krzyży, kamienne cokoły pod krzyże, kilka pomników nagrobnych w postaci pni drzew oraz dwa żeliwne ogrodzenia.

Rekowo

Cmentarz wiejski założono prawdopodobnie pod koniec XIX wieku, na niewielkim wzniesieniu przy drodze w odległości około 300 m od zabudowań wiejskich. Zajmował obszar ok 0,5 ha. Jego granice wygrodzono żywopłotem, który zachował się fragmentarycznie. Teren cmentarza wchłonięty został przez las bukowy. Dawny układ nagrobków i kwater został zatarty. Pozostały rozrzucone fragmenty płyt nagrobnych, pomników i cokołów po żeliwnych krzyżach. Jedna mogiła zachowała kamienne obramowanie i fragment pomnika. Znajdziemy tu także fragment żeliwnego kojca wrośnięty w pień drzewa. Na obszarze nekropoli nie ma charakterystycznych okazów starodrzewia, czy szpalerów drzew, jedynie w runie leśnym spotkać można bluszcz, barwinek i podagrycznik…

Sierakowo

Cmentarz znajduje się w lesie za wsią i jest oddzielony od nowej części. Jest ogrodzony drewnianym ogrodzeniem. Nad wejściem (nowa) tabliczka z napisem „Beate memoriae resurrecturis” („Świętej pamięci oczekujący zmartwychwstania”). Znajduje się tu wiele zachowanych nagrobków, charakterystyczny motyw liścia palmowego powtarza się na wielu z nich. Spotykamy tu także tablice na wydzielonych kwaterach otoczonych żelaznymi ogrodzeniami (na jednym z nich zachowana jest także wizytówka twórcy: Emil Tesch z Koszalina). Cmentarz porastają starsze drzewa iglaste i trochę liściastych samosiejek. Częściowo widać układ ścieżek.

Fot. K. Ćwiek-Rogalska

Siemidarżno

Śródpolny cmentarz założony w 2. poł. XIX w. na wschodnim skraju wsi. Otoczony szpalerem głogów. Na cmentarzu jesion i lipy. Zachowało się kilkanaście nagrobków z czytelnymi inskrypcjami.

fot. J. Kuczkowski

Sławsko

Dawny cmentarz ewangelicki położony jest na dość rozległej działce przykościelnej, przylegającej do XV-wiecznego kościoła p.w. Piotra i Pawła. Teren cmentarza jest uporządkowany i niestety usunięto z niego większość dawnych nagrobków. Te, które pozostały znajdują się w pobliżu kościoła. Zachowało się tu kilka kamiennych krzyży z inskrypcjami, kilka obramień mogił, fragmenty pomników nagrobnych z imiennymi płytami i cokoły pod krzyże żeliwne. W tej części zauważyć można niewielkie skupisko drzew obficie porośniętych bluszczem a wzdłuż granic cmentarza fragmentarycznie zachowały się okazy drzew…. Uwagę zwraca także jasny cokół z figurą Maryjną, jest to prawdopodobnie fragment dawnego pomnika poległych mieszkańców w I wojnie światowej

Smolęcin

To mała miejscowość, którą łatwo przegapić, na prawo od wsi przy wlocie od strony Gryfic znajduje się cmentarz ewangelicki z przepięknym pomnikiem żołnierzy poległych w I wojnie światowej.

Układ mogił w kwaterach jest dość czytelny, dzięki zachowanym fragmentom nagrobków w postaci podstaw pod krzyże, obmurowań grobów przerośniętych roślinnością poszycia i mchem. Zachowała się jedna kamienna płyta inskrypcyjna i jeden krzyż żeliwny. W rogu przy wejściu ustawiono płytę pamiątkową z inskrypcją…

Sowno

Cmentarz ewangelicki znajduje się na obrzeżu miejscowości, na skromnym wzniesieniu. Można przypuszczać, że istniał od połowy XIX wieku, bo wtedy często rezygnowano z pochówków przy kościele. Teren porośnięty starymi drzewami i bylinami. Nagrobki zdewastowane, zachowane fragmentarycznie. Układ kwater i mogił nieczytelny, zatarte również granice cmentarza.

Starnin

Zabytkowy cmentarz ewangelicki usytuowany jest na skraju wsi, na niewielkim, naturalnym wzniesieniu. Powstał na przełomie XIX – XX wieku, kiedy to na terenie przykościelnym zaprzestano pochówków. Obecnie jest nieczynny. Granice dawnej nekropolii są dzisiaj trudne do odczytania, nie ma tu muru, ani szpalerów drzew. Teren wyznaczony jest przez zachowane w lepszym lub gorszym stanie nagrobki. Wprost z drogi wchodzi się na cmentarz w miejscu gdzie w 1996 roku ustawiono krzyż ufundowany przez dawnych mieszkańców Starnina. Zachowało się tu sporo pamiątek po dawnych pochówkach… są tu żeliwne krzyże na cokołach, kamienne bloki z inskrypcjami, rzeźby cmentarne czy też misterne kojce żeliwne na obramowaniach mogił. Widać tu starania lokalnych społeczników dla zachowania tego miejsca pamięci.

Stolec

Cmentarz przykościelny założony został prawdopodobnie w 2 poł. XVI w., rozbudowany w XVIII w. Teren cmentarza składa się z dwóch kompozycji: parceli kościelnej i cmentarza. Część przykościelna wygrodzona jest od strony drogi murem kamiennym, z okazałą, murowaną i tynkowaną bramą, zwieńczoną barokowym szczytem z kartuszem i herbem rodziny von Ramin. Część cmentarna o nieregularnym kształcie, rozplanowana na wyniesieniu terenu, z unikatowym, klasycystycznym pomnikiem nagrobnym z 1793 r. (w formie obelisku z płytami z piaskowca oraz płaskorzeźbami i inskrypcjami), poświęconym Jürgenowi von Ramin. Na terenie zachowało się kilka, kamiennych nagrobków oraz żeliwnych krzyży z okresu 2 poł. XIX – 1 poł. XX w. Oprawę cmentarza stanowi starodrzew komponowany, w tym lipy, dęby, jesiony i świerk.

Sulechówko

Znajduje się tu mauzoleum rodu von Schlieffen i piękny krzyż (nekropolia ma zostać odnowiona)

Szczecin Cmentarz Centralny – Odwiedź niezwykłe miejsce!

Uruchomiony w 1901 roku na powierzchni 64 hektarów cmentarz, zaprojektowano według najlepszych wzorów ówczesnej sztuki parkowo-ogrodowej oraz projektów największych ówczesnych nekropolii europejskich. Najstarsza jego część powstała według zamysłu Wilhelma Meyera-Schwartau, wybitnego szczecińskiego urbanisty i architekta, autora wielu reprezentacyjnych obiektów w Szczecinie. Cmentarz-ogród stał się miejscem, gdzie artyści popisywali się swoim kunsztem, tworząc piękne nagrobki i rzeźby. Stanęły tu awangardowe dzieła Bestelmeyera, van Dahla, Kusthardta, Lederera oraz słynna „Matka Ziemia” Ernsta Barlacha. Mistrzowie sztuki ogrodniczej z niezwykłym wyczuciem i znajomością walorów plastycznych drzew i krzewów zaprojektowali liczne enklawy leśne, parkowe i ogrodowe. Po II wojnie światowej w miejscu dawnego Stettiner Hauptfriedhof uruchomiono polski Cmentarz Centralny. Na terenie cmentarza znajduje się spacerowy trakt historyczny z obiektami architektury, pomnikami i nagrobkami. Od bramy głównej poprzez lapidarium (dawny gaj urnowy), kaplicę, cmentarz wojenny i dalej po kwaterę kombatantów. Zwiedzanie najbardziej interesujących (pod względem botanicznym) miejsc najstarszej części cmentarza – ciekawe i rzadkie gatunki drzew o bogatej symbolice, które stanowią tło zabytkowych nagrobków, pomników i obiektów architektury – umożliwia ścieżka botaniczna. Cmentarz Centralny w Szczecinie to największa nekropolia w Polsce i trzecia w Europie, zajmująca 168 ha. Cmentarz jest jednym z najpiękniejszych parków w Szczecinie, w którym w przemyślany sposób posadzono kilkaset gatunków drzew i krzewów, w tym kilkadziesiąt rzadko spotykanych. sentymentalnej i szeroko rozumianego krajoznawstwa. Motyw poznawczy realizowany jest podczas indywidualnych lub grupowych wycieczek edukacyjnych, a także podczas zwykłego spaceru

Szczecin Dąbie

Cmentarz żydowski w Dąbiu powstał w XIX wieku pomiędzy dzisiejszymi ulicami Kamieńską a Tczewską. Cmentarz został zdewastowany przez nazistów podczas nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku. Żydowskie rodziny z Dąbia wywieziono i większość z nich zginęła w czasie II wojny światowej, m. in. w obozach koncentracyjnych i obozach pracy. To, co zostało z cmentarza, usunięto w latach 70. XX wieku, podczas budowy na tym terenie, polskich domów. Nie przeprowadzono jednak ekshumacji, zmarli nadal więc tam spoczywają. W 2019 roku dr Marek Łuczak z Pomorskiego Towarzystwa Historycznego zebrał grupę ludzi z którą odnalazł w lesie w Dąbiu ponad 200 fragmentów żydowskich nagrobków. Powstał wówczas pomysł zrobienia z tych fragmentów lapidarium w formie pomnika – Ściany Pamięci – w miejscu gdzie znajdował się cmentarz żydowski. Projekt Ściany Pamięci opracował zespół architektów. Budową pomnika zajęło się szczecińskie przedsiębiorstwo, a sfinansował Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków ze środków Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Otwarcie 5-tonowego pomnika miało miejsce w grudniu 2022 roku. Pomnik pomimo, że przypomina o trudnej historii cmentarza w Dąbiu, łączy polskich, żydowskich i niemieckich mieszkańców Dąbia.

Szczecin-Golęcino

W 1862 roku u zbiegu dzisiejszych ulic Strzałowskiej i Pokoju powstał,  wraz z nowo wybudowanym kościołem, przykościelny cmentarz. Najstarszy istniejący tu nagrobek pochodzi z 1893 roku. Cmentarz był czynny do 1980 roku. Do obecnych rozmiarów (2,9 ha) został powiększony w 1921 roku. W latach II wojny światowej pochowano tu kilkunastu jeńców francuskich. W 1946 roku cmentarz został skomunalizowany. W wolnych miejscach zaczęli być chowani polscy osadnicy. Groby Polaków zaczęły zastępować niemieckie. Z okresu niemieckiego ocalały 3 nagrobki. Na terenie cmentarza znajduje się pomnik poświęcony poległym mieszkańcom osady (1914-1918).  Ostatnie pochówki zostały wykonane w 1971 roku.

Szczecin Jezierzyce

O historii jezierzyckiego cmentarza wiadomo nie wiele. Założony został na obrzeżach wsi przy ul. Wiewiórczej zapewne w II połowie XIX w. i funkcjonował co najmniej do lat 30 – tych XX w. Miał on regularny układ, dwukwaterowy, a kształt zbliżony był do prostokąta. Na początku XXI w. w północno-zachodniej części nieczynnego cmentarza utworzone zostało, jako inicjatywa oddolna społeczników, niewielkie lapidarium. W dwóch rzędach ustawiono 13 zachowanych nagrobków, w tym 4 w formie ściętego pnia drzewa z liśćmi dębowymi. Większość z nich pochodzi z I połowy XX w. Nagrobki trzech osób – Clary (20.12.1873 – 15.4.1907) Emilii (5.8.1876 – 18.5.1919) i Reinholda (9.8.1865 – 26.9.1925) Ringertów należą do rodziny znanego jezierzyckiego właściciela gospody przy Kellerbeckerweg (obecnie ul Mostowa 7) – Ferdinanda Ringerta. Oprócz płyt nagrobnych ustawionych w lapidarium, na terenie cmentarza odnaleźć można co najmniej kilka betonowych obramowań grobów, fundamentów grobowców rodzinnych oraz nagrobków, które można byłoby również wyeksponować w lapidarium. Starodrzew zachowany jest w ok. 50 %; przeważają gatunki liściaste – dęby i lipy.

Szczecin Niemierzyn – lapidarium

Przy skrzyżowaniu ul. Chopina i Broniewskiego od lat 80. XIX wieku istniał cmentarz, wytyczony w ramach zakładu opiekuńczego dla dzieci – Kückenmühle. Później zbudowano obok kaplicę, a następnie poszerzano nekropolię o kolejne działki wzdłuż ul. Chopina. Większość nagrobków oraz kamieni mogilnych usunięto po 1972 roku. Wtedy też kaplica stała się własnością Zakładu Medycyny Sądowej Pomorskiej Akademii Medycznej i urządzono w niej prosektorium. Ślady dawnych pochówków zachowały się jednak do dzisiaj. Na światło dzienne wydobyto je podczas prac prowadzonych w 2019 roku przez dr. Marka Łuczaka, szczecińskiego historyka od lat zajmującego się przywracaniem pamięci o dawnych cmentarzach. Pomagali mu przedstawiciele Pomorskiego Towarzystwa Historycznego, wolontariusze oraz mieszkańcy Niemierzyna. Powstałe tu lapidarium obejmuje plac z utwardzoną nawierzchnią, okrągłą ławkę okalającą rośliny a przy wejściu, na specjalnie przygotowanym stojaku, zamontowana została tablica informacyjna, dzięki której możemy poznać historię istniejącego w tym miejscu przed laty cmentarza.

Szczecin Warszewo – lapidarium

Cmentarz przy ul. Wapiennej w Szczecinie to nieczynny cmentarz dawnej wsi Warszewo (niem. Warsow), funkcjonujący od II poł. XIX wieku do ok. 1948 r. to obecnie teren parkowy. Nekropolia powstała około 1870 r. To niewielki obiekt położony na wzniesieniu terenu w południowo-zachodniej części wsi Warszewo. W 1911 r. gmina Warszewo wystąpiła do Rejencji Szczecińskiej o zgodę na kolejne rozszerzenie cmentarza. Po 1914 r. nastąpiło rozszerzenie cmentarza w kierunku północnym, a po 1936 r. – w kierunku wschodnim. Prawdopodobnie wówczas wytyczono poprzeczną aleję główną by skomunikować wszystkie części cmentarza. W latach 60. XX wieku nieużywana kaplica ulegała stopniowej dewastacji. Najpierw wyrwano z muru okna i drzwi, a następnie rozebrano dach i ściany, zostawiając jedynie betonowe fundamenty budowli. W 1972 r. rozpoczęła się likwidacja cmentarza o powierzchni 1,01 ha.

Grupa miłośników historii Szczecina uporządkowała ten dawny cmentarz. Udało się odnaleźć osiem nowych nagrobków, a wśród nich należący do Alberta Müllera (1869-1928), Anny Mühler z domu Knispel (1871-1938), Wilhelmine Tegge z d. Stelltner (1878-1942), Fridy Nitz z d. Tegge (1899-1943) i Wielhelma Tegge (ur. 1878), Marie Schütt z d. Hitz (1851-1929), Hermanna Schütt (1853-1936), oraz Emilie Voight z d. Becker (1872-1929) i Hermanna Voigt (1870-1935) z dużym reliefem z przedstawiającego Jezusa pukającego do drzwi. Nagrobki przeniesiono i złożono przy istniejącym lapidarium.

Szlaki sentymentalne po starych cmentarzach gminy Goleniów

Gmina Goleniów utworzyła ścieżki spacerowo-rowerowe będące szlakami sentymentalnymi wiodącymi po starych nekropoliach Gminy Goleniów, które po 1945 r. zostały zapomniane i zaniedbane. Postanowiono te miejsca ocalić i przybliżyć je mieszkańcom oraz gościom odwiedzającym gminę.

Szlak sentymentalny nr 3 – 13 km – Borzysławiec – Lubczyna – Czarna Łąka – Pucice – Rurzyca. Na trasie spotkamy: kościół wraz z polskim i protestanckim cmentarzem z zachowanymi trzema nagrobkami w Borzysławcu, lapidarium w Lubczynie – miejsce pamięci przedwojennych mieszkańców wsi, pozostałości protestanckiego cmentarza w okolicach Czarnej Łąki oraz kolejny w okolicach Pucic, dwa cmentarze protestanckie oraz grób nieznanego żołnierza w Rurzycy.

Świnoujście cmentarz ewangelicki na wyspie Karsibór

Wyspa Karsibór leży około 11 km od przeprawy promowej „BIELIK” do centrum Świnoujścia. Pomimo bliskiej odległości od tak znanej miejscowości turystycznej, w sezonie jest tu spokojnie, a turyści często nie wiedzą o jej istnieniu, która kryje miejsca warte odwiedzenia. Zabytkowy cmentarz ewangelicki składa się z dwóch części, oddalonych od siebie o kilkaset metrów. Obie skryte są na skraju lasu, pierwsza z nich jest bardziej zadbana, druga porośnięta chaszczami i kolczastymi zaroślami. Cmentarz został założony w I połowie XIX w., kiedy przykościelny cmentarzyk okazał się zbyt mały. Najstarszy z grobów datowany jest na 1856 rok. Pochówków dokonywano jeszcze do lat 40-ych ubiegłego stulecia. Miejsce to jest warte odwiedzenia ze względu na planistyczne założenie cmentarza z wydzielonymi alejkami i sektorami. Największą uwagę przykuwają pięknie zdobione żeliwne ogrodzenia, z takimi detalami jak kwiaty, liście i krzyże.

Tanowo

Powszechnie znany, bardzo rozległy cmentarz, o rodowodzie sięgającym prawdopodobnie XVIII wieku, jest położony wzdłuż ulicy Lipowej (winieta – prawa z dwóch ulic). Do naszych czasów dotrwał jako główna nekropolia Falkenwalde, bo tak się nazywała sławna podszczecińska miejscowość, od której wzięła nazwę najdłuższa szczecińska ulica: Falkenwalderstraße, dziś – Wojska Polskiego. Falkenwalde w okresie przedwojennym wciąż było wsią, ale rozwijało się dynamicznie (1925 – 697 mieszkańców; 1939 – 988) i zaczynało mieć rangę współcześnie właściwą Trzebieży. Nic dziwnego, że dysponowało piękną nekropolią, która w nienaruszonym, a – jak wspominają świadkowie – fascynującym kształcie dotrwała do polskich czasów. Rozległy cmentarz był urokliwy i tu, mniej więcej do lat sześćdziesiątych XX wieku, w pasie z lewej strony ulicy Lipowej chowano również Polaków-pierwszych osadników. Dziś, patrząc na całkowicie zdewastowaną nekropolię, bez śladu pomników i z rzadko rozpoznawalnymi fragmentami płyt grobowych trudno w to uwierzyć.

Tąpadły

Za miejscowością na nieczynnym cmentarzu ewangelickim, wśród pozostałości dawnych nagrobków stoi pomnik poległych mieszkańców w Wielkiej Wojnie. Ma formę głazu ustawionego na cokole z kamieni polnych. Do niedawna, części składowe pomnika były porozrzucane po terenie cmentarza. Z inicjatywy Stowarzyszenia Historycznego Pamięć i Tożsamość pomnik został złożony i opatrzony tablicą informacyjną. Na obrobionej powierzchni głazu znajduje się krzyż żelazny, inskrypcja z datą 1914-1918, oraz nazwiska poległych.

Dawny cmentarz ewangelicki znajduje się za wsią, przy drodze polnej do Brojc. Jego granice są dość czytelne, natomiast rozmieszczenie kwater i mogił uległo zatarciu. Drzewostan cmentarza nie posiada regularnego charakteru. Zachowało się kilka starych okazów drzew, m. in. akacje, klony, lipy, większość jednak to kilkunastoletnie samosiejki. W runie spotkać można bluszcz, barwinek, podagrycznik i trawy, które są na bieżąco wykaszane.

Pozostałości cmentarza, w postaci stell, cokołów, krzyży, fragmentów elementów nagrobnych, znajdują się na skraju cmentarza. Nie wiadomo dlaczego tak zrobiono, ale prawdopodobnie związane było to z pracami porządkowymi cmentarza.

Tatynia

Dawny cmentarz ewangelicki mieszkańców przedwojennej Tatyni, położonej w powiecie polickim, założony został w II połowie XIX wieku i był zarazem trzecim i najmłodszym cmentarzem we wsi. Najstarszy, zlokalizowany był w obrębie kościoła pw. św. Pawła, drugi za posesją nr 41 przy ul. Gen. W. Sikorskiego, najmłodszy – na skraju wsi. Został on założony w północno-wschodniej części osady, wytyczony na planie rozszerzającego się trapezu o powierzchni ok. 50 arów. Z trzech stron otoczony zabudową jednorodzinną, od zachodu przebiega droga dojazdowa do posesji, zaś od wschodu teren otwiera się na pola uprawne. Po południowej stronie zachowana szczątkowo brama cmentarna, od północy trzy mogiły polskie, powojenne, lecz bez zachowanych tablic inskrypcyjnych.

Jesienią 2022 roku wolontariusze ze Stowarzyszenia „Denkmal Pomorze” po uzyskaniu odpowiednich zgód właściciela terenu – Gminy Police, rozpoczęli na opuszczonym cmentarzu prace ewidencyjno-porządkowe. Dzięki zaangażowaniu sołtys Marii Tobiasz i pomocy mieszkańców Tatyni, teren został uporządkowany i wycięto dziko rosnące krzaki. Wolontariusze przy pomocy prętów stalowych odnaleźli zakopane, przewrócone do jam grobowych podstawy, kamienne płyty, krzyże i tablice żeliwne. Przystępując do prac renowatorskich, ustawiono do pionu dwa zachowane krzyże żeliwne, przystąpiono do oczyszczania, stawiania do pionu, klejenia oraz malowania odnalezionych pomników nagrobnych.

Przed przystąpieniem do prac we wrześniu 2022 roku teren był nieuporządkowany, zaśmiecony, jedynie zachowane szczątkowo relikty podstaw oraz żeliwne ogrodzenia kwater pokazywały, że był to niegdyś cmentarz. Obecnie (stan na 2024 rok) wydobyto z ziemi 25 pomników nagrobnych przedwojennych mieszkańców Hagen.

Trzcinna

Cmentarze ewangelicki położony jest na wzgórzu w centrum Trzcinnej, tuż za kościołem, obok cmentarza komunalnego. Przez lata zapomniany, zarastał drzewami i krzakami. Nagrobki pozapadały się w ziemię, metalowe elementy zostały rozkradzione, podobnie jak okalający go niegdyś płot. Teren cmentarza ma powierzchnię prawie 1-hektara, gdzie zgodnie z zachowanymi kartami cmentarza znajdowało się 1480 mogił. Najstarszy istniejący nagrobek pochodzi z 1866 roku. Na starej nekropoli zachowało się wiele kamiennych nagrobków z XIX wieku. Po kilkunastu latach znalazły się osoby, które postanowiły cmentarz uporządkować, a tym samym przywrócić pamięć o dawnych mieszkańcach Trzcinnej. Bo, jak twierdzą, są pewnie gdzieś w świecie osoby, które mają w Trzcinnej pochowanych bliskich. Być może w efekcie prac porządkowych, zaczną odwiedzać groby bliskich im osób. A godne miejsce spoczynku należy się każdemu człowiekowi niezależnie od narodowości. Pomysł na odnowienie cmentarza wypłynął od mieszkanki Trzcinnej, która zajmuje się m.in. utrzymaniem porządku wokół kościoła. Inicjatorką wszystkich działań na cmentarzu jest Pani Angelika Rutkowska.

Tuż obok cmentarza znajduje się Grób Nieznanych Żołnierzy Wojska Polskiego, poległych za Ojczyznę i dwa groby marynarzy polskich, z czasów drugiej wojny światowej. Mimo że nie ma żadnych dokumentów informujących, kto w tym miejscu został pochowany, także i o tym terenie nie zapominają mieszkańcy Trzcinnej. Tym sposobem chcą przywrócić pamięć o byłych mieszkańcach miejscowości Schöneberg, bo tak kiedyś nazywała się Trzcinna.

Trzeszczyn

Niełatwo jest odpowiedzieć na pytanie dlaczego niewielka miejscowość Trzeszczyn, która w przededniu wojny liczyła 396 mieszkańców (1939), a przedtem również do ludnych nie należała (273– 1905; 323 – 1933) „dorobiła się” dwóch cmentarzy. Co ciekawsze, ewidencja konserwatorska zna tylko jeden „w zachodniej części wsi”, tymczasem w obrębie wsi jest tylko jeden cmentarz, ale nie w zachodniej lecz północnej części miejscowości. Drugi jest położony w lesie, lecz poza wsią, ok. 1,5 km, rzeczywiście na zachód od centrum, jednak też po północnej stronie zasadniczej drogi. Historyczny Trzeszczyn miał dwie fazy rozwoju. Pierwsza wzmianka pochodzi z roku 1298, potem wiadomo o 15 zagrodach w roku 1336, a wreszcie wie my o wielkim pożarze, który strawił osadę w roku 1621. Po raz wtóry Trestin – bo tak brzmi niemiecka nazwa – wzmiankowany jest w dwieście lat później, w roku 1833 i jako niewielka wieś przy drodze Police-Tanowo istnieje do tej pory.

Pierwszy z opisywanych cmentarzy usytuowany jest w pobliżu ul. Żymierskiego. To jadąc od Polic – pierwsza, szeroka przecznica w prawo, wiodąca do krzyża. Jadąc dalej drogą wiodącą w lewo, po ok. 200 metrach dojeżdżamy w okolice murowanej trafostacji, stojącej obok niewielkiego wzniesienia. To właśnie jest pierwszy z trzeszczyńskich cmentarzy. Zdewastowany doszczętnie, niemniej wciąż można tu znaleźć zarysy starych krypt i resztki pomników nagrobnych. Teren jest wydzielony, stosunkowo niewielki i łatwy do zagospodarowania.

Drugi z trzeszczyńskich cmentarzy znajduje się znacznie dalej, już poza administracyjnymi granicami miejscowości. Zanim dojedziemy do pomnika przy skrzyżowaniu z drogą wiodącą do Zakładów Chemicznych – mijamy (z prawej strony) dużą polanę z okazałym domem. Cofnąwszy się od granicy polany jakieś 100-150 m do tyłu (w kierunku Trzeszczyna), na wysokości stojącego tu znaku informującego o pierwszeństwie przejazdu – musimy iść w prawo, przez las, na północ (w kierunku Zakładów Chemicznych). Po kolejnych 100 m znajdziemy się na wyraźnie wydzielonym terenie (inny kolor podłoża). W jego północnej części zaczynają się krypty, piwnice i resztki pomników. To drugi z opisywanych cmentarzy. Nekropolia – jak wszystkie – została skutecznie rozszabrowana, niemniej nietrudno jest zidentyfikować dość liczne mogiły. Również ten cmentarz stosunkowo łatwo można zagospodarować.

Uniemyśl

To jeden z niewielu po ewangelickich cmentarzy Ziemi Polickiej, na których pozostały autentyczne nagrobki. W niewielkiej liczbie, gdyż ostatecznego zniszczenia dokonano w dobie nam współczesnej zabierając płyty nagrobne dla potrzeb polickiego lapidarium.
Pamięć o nim jest na tyle żywa wśród dawnych mieszkańców Damuster i Königsfelde-Niekłończycy, że podczas niedawnej wizyty ich przedstawicieli (we wrześniu 2007 roku) jeden z gości – w przypadku realizacji konserwatorskich zamierzeń – zadeklarował współpracę finansową.

Wieleń Pomorski

To cmentarz przykościelny. Spora ilość podstaw pod krzyże, kilka krzyży i płyt. Powojenne pochówki dziecięce. Nekropolia dość zadbana.

Wierzbnica

Cmentarz był porządkowany przez Grupę Historyczno-Eksploracyjną Pomerania. Formy nagrobków są tu bardzo ciekawe: pnie dębów, imitacje kamiennych i ceglanych nagrobków, bogate zdobienia roślinne, mające znaczenie w sztuce sepulklarnej. Cmentarz jest bogatą skarbnicą wiedzy o byłych mieszkańcach tej ziemi.

Fot. A.N. Zadroga

Wyszewo

Cmentarz ewangelicki z I połowy XX wieku o powierzchni 0,60 ha, położony jest poza wsią, przy leśnej drodze do kolonii. Jego granice z jednej strony wyznacza droga leśna, pozostałe są mało czytelne, wchłonięte przez las. Układ kwater prostokątny, częściowo zatarty. Zachowana dość duża ilość nagrobków, w większości jednak są one zniszczone, zachowane we fragmentach. Drzewostan w dobrym stanie, dominują sosny i świerki, zachowały się także piękne aleje sosnowe i świerkowe.

Zielin

Na obrzeżach wsi znajdują się ruiny kościoła z XV w. oraz pozostałości po cmentarzu przykościelnym. Całość działki otoczona jest murem kamiennym. Na terenie cmentarza zachowane kamienne stelle, podstawy krzyży oraz jeden kamienny krzyż z nazwiskiem. Cmentarz użytkowany był do pocz. XX wieku.

Żerzyno

Majątek należał do pomorskiego rodu von Borcke, którzy władali miastem Resko i okolicznymi wsiami od czasów średniowiecza tj. od 1282 do 1945 roku. W 1929 roku majątek Żerzyno liczył 749 ha gruntów. Został całkowicie spalony przez Rosjan w 1945 roku i zburzony. Pozostałością jest park krajobrazowy z aleją dojazdową i ciekawe ruiny kaplicy grobowej rodziny von Perponcher. Wzniesiono ją z kamienia i cegły w latach 70-tych XIX w, przy dawnym majątku ziemskim, przy rozlewiskach rzeczki Piaskowej. Przy kaplicy położony jest cmentarz ewangelicki.

Benz

Groby malarza Otto Niemeyera Holsteina i jego żony znajdują się w malowniczej wiosce Benz u podnóża góry Mühlenberg. Od 1999 r. na cmentarzu pochowany jest również aktor Rolf Ludwig, który miał tu swój drugi dom. Dziennikarka i publicystka Carola Stern (założycielka „Amnesty International Germany”) również znalazła tu swoje ostatnie miejsce spoczynku, w grobie swojego męża Heinza Zögera. Na cmentarzu pochowani są również robotnicy przymusowi, żołnierze i rodziny, które straciły życie podczas II wojny światowej.

Garz

Cmentarz w Garz znajduje się w centrum wsi i jest otoczony wałem z kamieni polnych. Na cmentarzu znajdowało się stanowisko wikingów, a do dziś stoi tam bardzo dobrze zachowany kościół warowny. Obok kościoła znajduje się lipa, która ma ponad 2000 lat.

Kamminke (Dorffriedhof)

Groby mieszkańców Kamminke znajdują się około 1 km od centrum wsi. Cmentarz podzielony jest na trzy części, a najstarsza z nich ma 250 lat. Jedna z części cmentarza („stara część”) została zamknięta w 1958 roku. Obecny cmentarz w Kamminke został otwarty po II wojnie światowej.

Ogólne:

Cmentarze te zawierają groby ofiar II wojny światowej, w tym przesiedleńców i uchodźców. Na cmentarzach znajdują się również pomniki z I i II wojny światowej.

Cmentarz wojenny Golm

Jesienią 1944 r. w połowie wzgórza Golm założono cmentarz wojskowy. Do końca wojny spoczęło tu co najmniej 1500 członków marynarki wojennej, wojska i lotnictwa. Na początku marca 1945 roku Świnoujście było przepełnione uchodźcami i żołnierzami. 12 marca 1945 r. miasto zostało zbombardowane przez 661 amerykańskich samolotów. Celem ataku był port, intensywnie wykorzystywany m.in. przez niemiecką marynarkę wojenną. Według szacunków z okresu bezpośrednio powojennego, które są obecnie w dużej mierze potwierdzone przez badania historyczne, w atakach zginęło od 4 000 do 6 000 osób, w tym wiele ofiar cywilnych.

Zirchow

Cmentarz znajduje się pomiędzy wsiami Zirchow i Kutzow. Pierwotnie cmentarz znajdował się obok wiejskiego kościoła. Około 1860 roku cmentarz został przeniesiony do Kutzow ze względu na ryzyko epidemii. Właściciel ziemski Heydemann udostępnił ziemię i zasadził dwie aleje czerwonych dębów w pobliżu grobów.